1) توجّه: زائران گرامي که به سفر حجّ تمتّع يا
عمر مفرده مشرّف مي‌شوند، قبل از هر چيز بايد به عظمت و معنويّت اين سفر روحاني،
توجّه داشته باشند. توجّه به اینکه به چه سفري مي‌روند و اين سفر عرفاني چه برکات
و فوائدي را مي‌تواند براي آنان به همراه داشته باشد، ضروري است. «توجّه داشتن و
غافل نبودن»، اوّلين گام در سير و سلوک است. بدين ترتيب زائر خان خدا بايد با
هوشیاری و توجّه کامل، از فريضه انسان‌ساز حج، کمال بهره‌برداري را بنمايد تا
علاوه بر اينکه عبادت او مورد پذيرش حضرت حق واقع شود، پيشرفت قابل ملاحظه‌اي نيز
در سير و سلوک داشته باشد.
2) تفکّر: سفر معنوی حج، فرصت بسیار مناسبی برای
تفکّر است. تفکّر، در آموزه‌هاي ديني از اهميّت والايي برخوردار است. خداوند
تعالي، در آيات متعدّدي از قرآن کريم، فلسفۀ نزول قرآن را، تفکّر برمي‌شمارد. چنانکه
در آيات متعدّدي، انسان را به سبب بي‌توجّهي و عدم تفکّر مؤاخذه مي‌کند. هم چنانکه
در آيات متعدّدي، تفکّر را ويژۀ انسان‌هاي خردمند و خردپيشه مي‌داند.
انسان بايد
با سلاح تفکّر به مبارزه با شيطان بپردازد. خصوصاً کسی که به حج مشرّف می‌شود
باید بیش از دیگران خود را به سلاح تفکّر مجهّز نماید. گاهي اوقات عدم تفکّر موجب
مي‌شود حج‌گزار از ناحيۀ عباداتي که انجام مي‌دهد، فريب شيطان را بخورد. اساساً کسي
که اهل تفکّر نباشد، نمي‌تواند توجّه و آگاهي پيدا کند و به ورطۀ غفلت کشانده مي‌شود.
بنابراین زائر خانۀ خدا باید در شبانه روز، ساعتي يا ساعاتي را به تفکّر اختصاص
دهد و با خود بينديشد که هدف از خلقت او چيست؟ براي چه در اين دنيا آمده است؟ و به
کجا خواهد رفت؟ بايد در مورد حرکتي که به سوي خدا دارد فکر کند. به زاد و توشه‌اي
که در اين راه پرمشقّت لازم دارد، بينديشد. در مورد اسرار و رازهای شگفت نهفته در فریضۀ
انسان‌ساز حج تفکّر کند تا اعمالی که به جا می‌آورد علاوه بر صحت فقهی، از حقیقت و
کمال معنوی نیز برخوردار شود و دارای صحّت اخلاقی نیز باشد و مقبول درگاه پروردگار
متعال گردد.
3) محاسبۀ
نفس: کسي که مي‌خواهد به حج يا عمره مشرّف شود، بايد قبل از سفر به محاسبه نفس
بپردازد. يعني از اعمال و احوال خود، بازرسي دقيقی به عمل آورد و بنگرد که آيا عباداتي
نظير نماز، روزه، خمس، صلۀ رحم و نيکي به ديگران و ساير عبادات را به نحو صحيح
انجام داده است؟ آيا اموال و دارايي او حلال است؟ آيا ديگران به ويژه نزديکان و
وابستگان او از وي راضي هستند؟ و بدين صورت قبل از سفر به سوي خداوند متعال، متوجّه
اعمال خويش گردد و ضمن محاسبۀ آن اعمال با خود بينديشد که اگر به جاي سفر حج، به
عالم برزخ وارد مي‌شد، وضع او چگونه بود؟
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ
لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبيرٌ
بِما تَعْمَلُون ـ اي کساني که ايمان آورده‌ايد، تقواي الهي پيشه کنيد و هرکس بايد
بنگرد که براي فردا، چه عملي پيش فرستاده است. تقواي الهي پيشه کنيد که خداوند به
اعمال شما آگاه است.»(حشر / 18)
بنابر اين آيۀ شريفه، هر انساني بايد بنگرد که آيا
در محضر خداوند قادر مي‌تواند پاسخگوي رفتار، گفتار و کردار خويش باشد؟ و سپس بر
اين اساس به اصلاح اعمال خود بپردازد و سعي کند خداوند متعال و بندگان خداوند را
از خود راضي نموده و آنگاه آماد سفر حج يا عمره شود و به تعبير زيباي اميرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه»: «به‌حساب اعمال نفس‌خود رسيدگي کنيد و از آن بخواهيد که وظايف و مسئوليّت‌هاي
خود را انجام دهد و از آنچه رفتني و تمام‌شدني است براي آنچه ماندني و جاودان است
بهره برگيرد، و پيش از آنکه برانگيخته شويد، توشۀ راه و سفر را برداريد و خود را
آماده و مهيّا سازيد.»(غررالحکم،
4779)
4) توبه: کسي که مي‌خواهد عازم مکّه شود، نبايد در
نامه اعمال خود، هيچ گناهي را باقي گذارد. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا تُوبُوا
إِلَي‌اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً‌ـ اي کساني که ايمان آورده‌ايد! به درگاه خداوند
توبه کنيد؛ توبه‌اي نصوح و خالصانه.»(تحريم / 8) اگر زائر خانۀ خدا قبلاً از شيطان و هواهاي نفساني پيروي
کرده و مرتکب گناه شده است، قبل از تشرّف به حج شايسته است که از معاصي گذشته توبه
نمايد و در برابر رحمت خداوند رحمان و رحيم شرمسار و خجالت‌زده باشد. و مطمئن باشد
که اگر واقعاً توبه نمايد، خداوند گناهان او را مي‌آمرزد و پروند سياه و پر از
گناه او را به پرونده‌اي روشن و درخشان - که صفحه اوّل آن مزيّن به توبه است - مبدّل
مي‌سازد: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ
يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً ـ کساني
که توبه کنند و ايمان آورند و کارهاي شايسته انجام دهند، خداوند بدي‌هايشان را به
نيکي‌ها تبديل مي‌کند و خداوند آمرزنده و مهربان است.»(فرقان / 70) و انجام حج يا عمره با چنين پروندۀ درخشاني بهتر و بيشتر
مورد قبول خداوند واقع مي‌شود، چراکه بنابر فرمودۀ رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» «نزد خداوند هيچ چيز محبوب‌تر از مرد يا زن توبه کننده نيست.»(بحارالانوار، ج 6، ص 21)
5) اجتناب از گناه: پس از آنکه زائر خانۀ خدا از
گناهان گذشتۀ خود توبه کرد و مشرف به سفر حج يا عمره شد، بايد مراقبت و مواظبت
کامل از اعمال و رفتار خود داشته باشد. از هرگونه گناه و معصيتي اجتناب نمايد و
خداوند سبحان را ناظر بر اعمال خود ببيند. نکتۀ مهمي که بايد توجّه داشت اين است
که اگر کسي متّقي شود و تقوا را در عمق جان خود رسوخ دهد، بنابر فرمایش قرآن کریم
به مقام فرقان دست می‌یابد. یعنی حالتي در او به وجود مي‌آيد که ناخود آگاه بين حق
و باطل تميز مي‌دهد و الهامات رحماني را از وسوسه‌هاي شيطاني تشخيص مي‌دهد و به
اين ترتيب مي‌تواند وظيفۀ و مسئوليت «مراقبه» را به خوبي انجام دهد. چنين کسي وقتي
در مراسم حج و عمره، لبيک مي‌گويد، مي‌تواند پاسخ دلنشين خداوند متعال را با گوش
دل و جانِ خويش بشنود. بنابراين زائر خانۀ خدا بايد متّقي شود و توجّه داشته باشد
که گناه موجب سقوط و ظلمت است و اين ظلمت، مانع رسيدن رحمت خداوند متعال به او مي‌شود.
از اين‌رو باید از همۀ گناهان مخصوصاً گناهاني نظير سوء‌ظن، بد اخلاقي، غيبت، تهمت،
استهزاء، سخن‌چيني، اهانت و... پرهيز کند و اگر خداي نخواسته گناهي براي او پيش
آمد، فوراً به فکر جبران و تدارک آن باشد، يعني از رحمت خداوند مأيوس نشود و
مجدداً توبه نمايد و با حفظ توبۀ خود مراقبت کند که در سراشيبي گناه واقع نشود. گناهّ
متعدّد و گناه روي گناه و خصوصاً توجيه گناه، آدمي را سياه‌بخت و حج و عمرۀ او و
بلکه همۀ اعمال او را ضايع خواهد کرد.
6) ذکر: دوام ذکر و استمرار ارتباط با خداوند متعال و قطع ارتباط با غير خداوند،
در اين سفر معنوي از اهميّت فراواني برخوردار است. چرا که باعث مي‌شود، انسان مورد
توجّه خداوند واقع شود «فَاذْكُرُوني أَذْكُرْكُم ـ مرا ياد کنيد تا شما را ياد
کنم.»(بقره / 152) کسي که به حج يا عمره مشرّف مي‌شود بايد
دنيا و تعلقات دنيوي و مادي مربوط به آن را رها کند و دائماً در حالت ذکر و به ياد
خداوند سبحان باشد و او را تحميد و تسبيح نمايد و به اين وسيله، آمادگي و آرامش
لازم براي درک معنويّت حج و عمره را به دست آورد و از اضطراب‌ها و تشويش‌هاي
ماديّت و دنياگرايي رهايي پيدا کند. نماز و دعا و تلاوت قرآن در ايجاد و استمرار
اين ارتباط و حالت ذکر، نقش برجسته‌اي دارد. بنابراين حج‌گزار نبايد از خواندن
نماز اوّل وقت و نماز شب و ساير نمازهاي مستحب غافل شود. و نيز نبايد از تلاوت
قرآن غفلت نمايد و دست کم در اين سفر روحاني، يک دوره قرآن کريم را تلاوت و ختم
نمايد و در مفاهيم و در آيات شريفه، تا حدّي که براي او ممکن است دقت و تدبّر کند
و چنانکه رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» فرموده‌اند: «عَلَيْكَ
بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ كَثِيراً فَإِنَّهُ ذِكْرٌ لَكَ فِي
السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَكَ فِي الْأَرْض ـ بر تو باد به تلاوت قرآن و بسياريِ ذکر و
ياد خداوند؛ زيرا که آن در آسمان براي تو نام و آوازه خواهد بود و در زمين موجب
نور و روشنايي براي تو خواهد شد.»(الخصال، ص 525)
البته نکتۀ مهم در مسألۀ «ذکر»، توجّه به حقيقت
ذکر است. رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» در اين‌باره مي‌فرمايند:
«مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ
صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ ـ هرکس خداوند را اطاعت و
فرمانبرداري کند، به درستي که ذکر خدا کرده است، هرچند نماز خداوند و روزه گرفتن و
قرآن خواندنش، اندک باشد.»(بحارالانوار،
ج 77، ص 86) و بايد توجّه
داشته باشيم که روي‌گرداني از ياد و ذکر خداوند تعالي آثار و تبعات وحشتناک و
شکننده‌اي دارد که مهم‌ترين آن، همنشيني و همراهي شيطان با انسان است: «وَ مَنْ
يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرين ـ هرکس
از ياد خداوند رحمان، روي گرداند، شيطاني را بر او مي‌گماريم تا همدم و همراه او
باشد.»(زخرف / 36)
7) دعا: دعا، مغز عبادات و
خواستۀ و محبوبِ الهي و بهترين عبادت و کليد رستگاري و چراغ تاريکي و سلاح مؤمن و
قائمۀ دين و به تعبير بلند قرآن کريم، وسيلۀ جلب توجّه خداوند تعالي است: «قُلْ ما
يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْلا دُعاؤُكُم...ـ بگو اگر دعاي شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايي
به شما نمي‌کند.»(فرقان / 77) و حتّي امام باقر«سلام‌الله‌علیه» در پاسخ به اين سؤال که زياد تلاوت قرآن کردن بهتر است يا
زياد دعا کردن؟ با استناد به همين آيۀ شريفه فرمودند: دعا کردن.(بحارالانوار، ج
93، ص 299) بهترين دعاها
که بايد در مواقع استجابت دعا به آن اهميّت داده شود، دعا براي ظهور و فرج حضرت
ولي‌عصر«ارواحنافداه» است که استجابت همۀ دعاهاي ديگر را نيز در بردارد و بعد از
آن مي‌توان به دعا براي عافيت، حسن عاقبت، کسب تقوا، رفع صفات رذيله و تقرّب إلي‌الله
به عنوان بهترين دعاها اشاره نمود. همچنين زائران گرامي بايد دعا براي ديگران را
مقدم بر دعاي براي خود بدانند و براي رفع گرفتاري‌ها و رنج‌هاي شخصي و اجتماعي
مؤمنان دعا نمايند. امام صادق «سلام‌الله‌علیه» نقل فرموده‌اند که حضرت
زهراي اطهر«سلام‌الله‌علیها» هرگاه به دعا بر مي‌خاست، براي مردان و زنان مؤمن دعا مي‌کردند و براي
خودشان دعا نمي‌فرمود. در اين‌باره از آن حضرت سؤال شد حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها» فرمودند: اوّل همسايه
سپس خانه.(بحارالانوار، ج 93، ص
388)
8) توسّل: توسّل به عترت طاهره«سلام‌الله‌علیهم»وسيلۀ ارتباط با
خداوند است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا
إِلَيْهِ الْوَسيلَة...ـ اي کساني‌که ايمان آورده‌ايد! تقواي الهي پيشه کنيد و
براي تقرّب و نزديکي به او، وسيله و واسطه بجوييد.»(مائده / 35) و رسول خدا«صلی‌الله‌علیه وآله و‌سلّم» هم فرموده‌اند: «امامان
و رهبران اين امّت از نسل حسين بن علي «سلام‌الله‌علیه» هستند. هرکه آنان را
اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرماني کند، خداوند را سرپيچي کرده
است. آنان دستگيرۀ محکم‌اند و آنان وسيلۀ تقرّب و نزديکي به خداوند عزوجل هستند»(عيون اخبارالرّضا«سلام‌الله‌علیه»، ج 2، ص52) بنابراين بايد با توسّل و به واسطۀ اهل بيت«سلام‌الله‌علیهم» به درگاه خداوند
رفت. توسّل به آن ذوات مقدّس در استجابت دعا و استغفار و قبولي حج و عمره تأثير
فراواني دارد. و از برترين توسّلات، دعا و استغفار در مراقد و مزارات مطهّر آنان
است که در حقيقت دعا و استغفار در محضر آن‌ها است. از اين رو به زائران محترم
توصيه مي‌شود خصوصاً زماني که در مدينۀ منوّره به سر مي‌برند، از توسّل به حضرات
معصومين«سلام‌الله‌علیهم» غفلت ننمايند.
9) اخلاص: حجّ و عمره باید تنها و تنها، برای رضای خداوند
متعال به جا آورده شود و هيچ رنگي جُز رنگ خدا که بهترين رنگ‌هاست نداشته باشد. کسي که به مکّه مي‌رود بايد ناخالصي‌ها را از نيّت
و قصد خود پاک کند و حج يا عمرۀ خود را فقط براي اطاعت فرمان الهي انجام دهد. چرا
که اگر غير از اين باشد، به تعبير رسول خدا«صلی‌الله‌علیه
وآله و‌سلّم» مورد قبول خداوند واقع
نخواهد شد: «إِذَا عَمِلْتَ عَمَلًا فَاعْمَلْ لِلَّهِ خَالِصاً لِأَنَّهُ لَا
يَقْبَلُ مِنْ عِبَادِهِ الْأَعْمَالَ إِلَّا مَا كَانَ خَالِصا ـ هرگاه عملي را
انجام دادي، آن را تنها براي خداوند انجام ده، زيرا او تنها، اعمالِ خالص بندگانش
را مي‌پذيرد.»(بحارالانوار، ج77، ص103)
اگر حج يا عمرۀ کسي جنبۀ تفریحی پیدا کند يا براي به دست
آوردن عنوان و شهرت يا براي تجارت و استراحت و مانند اين‌ها باشد، یا تکرار آن از
شأن او بالاتر باشد، حقیقتِ عبادیِ خود را از دست می‌دهد و به ظاهري بدون مغر و
قالبي پوچ تبديل مي‌گردد و به اين ترتيب نابود مي‌گردد و به تعبير اميرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه»: «ضَاع مَن
كَان لَه مَقصَد غيرالله ـ هرکس مقصد و هدفي غير از خداوند داشته باشد، ضايع و تلف
و نابود مي‌شود.»(غررالحکم، 5907)
بنابراين شایسته است مؤمنین به‌جای حجِّ استحبابي متعدّد يا
عمره‌های مکرّر، از همنوعان به ويژه بستگان و نزديکان خويش دستگیری کنند و آنان را
در مشکلات و رنج‌هايشان ياري نمايند.
10) اغتنام فرصت: شايسته است زائران گرامي در اين مدت کوتاه، فرصت‌ها را غنيمت دانسته و از
دست ندهند و نسبت به حضور همراه با توجّه و ادب در حرم‌هاي شريفه و انجام اعمال و
مستحبات مکّۀ مکرّمه و مدينۀ منوّره و احياء و شب زنده‌داري در ايّام حج و عمره
غفلت نورزند و وقت خود را به بطالت نگذرانند و به جاي حضور بيش از اندازه در بازار
و محلّ اقامت و مکان‌هاي ديگر، به عبادت در حرمین مشغول باشند. و از برکات معنوي
آن دو مسجد شريف بهره بگيرند و فرصت کوتاه و زودگذر اين سفر معنوي را غنيمت
بشمارند و از آن به خوبي بهره‌برداري نمايند. اميرمؤمنان«سلام‌الله‌علیه» مي‌فرمايند: «إنْتَهِزُوا فُرَصَ
الْخَيْرِ فَإِنَّهَا تَمُرُّ مَرَّ السَّحَاب ـ فرصت‌هاي خوب را دريابيد، زيرا
فرصت‌ها همچون ابر مي‌گذرند.»(غررالحکم،
2501)
11) حضور قلب: زائر مکه و مدینه، بايد
بيش از هر زمان ديگر، در استمرار و افزايش حضور قلب خود، سعي نمايد و توجّه داشته
باشد که در محضر خداوند تعالي و معصومين«سلام‌الله‌علیهم» است و گفتار و کردار
و افکار و نيّات او در محضر آن بزرگواران مي‌باشد و از اين جهت بايد با دلي پاک،
ضميري خالص و با آمادگي کامل به دو حرم شریف و قبرستان بقيع وارد شود و ادب حضور
را مراعات نمايد و بداند که خداوند متعال فرموده است: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَي
اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون... ـ و بگو عمل کنيد! خداوند و
رسول او و مؤمنان(که اهل بيت«سلام‌الله‌علیهم» هستند،) اعمال شما
را مي‌بينند.»(توبه / 105) لذا با حضور قلبِ هرچه
بيشتر از فيض آن اماکن مقدّس براي سلوک معنوي خود بهره گيرد. چنانکه در زيارت
جامعۀ کبيره خطاب به آن بزرگواران مي‌گوييم: «بِكُمْ يُسْلَكُ إِلي الرِّضْوَان» و
در دعاي ندبه مي‌خوانيم: «فَكَانُوا هُمُ السَّبِيلَ إِلَيْكَ وَ الْمَسْلَكَ إِلَي
رِضْوَانِكَ»، از آن ذوات مقدّس براي سير و سلوک و کمک و مساعدت بطلبد.
12) حُسن خُلق: زائران
خانۀ خدا باید از نظر اخلاقی، نمونه و اسوه باشند و در عمل، موجب اعتلای آبروی
اسلام و مسلمانان و تشيّع و نيز مايۀ زينت و فخر ائمّۀ طاهرين«سلام‌الله‌علیهم» باشند. امام صادق«سلام‌الله‌علیه» خطاب به شيعيان مي‌فرمايند: «اي جماعت
شيعه! مايۀ آبروي ما باشيد نه باعث بدنامي ما. با مردم به زيبايي و خوبي، سخن
بگوييد. زبان‌هايتان را حفظ و مواظبت کنيد و آن‌ها را از بيهوده‌گويي و سخنان زشت،
باز داريد.» (الامالي
صدوق، ص327) بنابراین لازم است زائرین
گرامی به حکم آيۀ مبارکۀ «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَة...»(حجرات / 10) با
یکدیگر رفتاری همراه با گذشت و بردباري، ایثار و فداکاری، حُسن خلق و مهرباني
داشته باشند و عطوفت و مهرورزي و محبّت در میان آنان حکمفرما باشد. و بدانند که به
فرمودۀ امام حسن عسکري«سلام‌الله‌علیه»: «شِيعَةُ عَلِيٍّ«سلام‌الله‌علیه» هُمُ الَّذِينَ يَقْتَدُونَ بِعَلِيٍّ«سلام‌الله‌علیه» فِي إِكْرَامِ إِخْوَانِهِمُ
الْمُؤْمِنِين ـ شيعيان علي«سلام‌الله‌علیه»، آنانند که در اکرام و احسان و گرامي‌داشت برادران مؤمن خويش
به علي«سلام‌الله‌علیه» اقتدا مي‌کنند.»
(بحارالانوار، ج 68، ص 162) و در حقيقت همانگونه که خداوند تعالي هميشه به بندگان خويش
نيکي و خوبي مي‌کند، آنان نيز به همديگر نيکي و خوبي مي‌نمايند و به دنبال
فسادانگيزي و شرّ و بدي نيستند چرا که خداوند مفسده انگيزان را دوست نمي‌دارد: «وَ
أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لاتَبْغِ الْفَسادَ فِي الأَرْضِ
إِنَّ اللَّهَ لايُحِبُّ الْمُفْسِدين» (قصص/77)